Ամաչկոտությունը միջանձնային փոխհարաբերությունների ամենաբարդ և ամենատարածված խնդիրներից մեկն է: Այն ծնում է մի շարք ակնհայտ խնդիրներ մարդակային հարաբերություններում: Ամաչկոտների համար դժվար է ծանոթանալ, շփման ընթացքում նրանք զգում են բացասական էմոցիաներ, խնդիրներ են ունենում սեփական կարծիքն արտահայտելու ժամանակ, աչքի են ընկնում ավելորդ համեստությամբ, չեն կարողանում իրենց ներկայացնել և այլն:

Ինչպես և հոգեբանական շատ խնդիրներ, այն ևս սկիզբ է առնում մանկությունից: Մի շարք հետազոտությունների արդյունքում պարզ է դարձել, որ երեխաների մոտ ամաչկոտությունը ի հայտ է գալիս երեք տարեկանից սկսած և կարող է պահպանվել մինչև դպրոցական տարիք: Սկզբում այն բավական թույլ է արտահայտվում, իսկ հինգ տարեկան հասակում կտրուկ աճում է և կրկին կրճատվում՝ յոթ տարեկանին մոտ: Ի հայտ գալով տվյալ տարիքում, բնավորության տվյալ գիծը կարող է մնալ ամբողջ կյանքում՝ դժվարեցնելով կյանքն ու ստեղծելով  մի շարք խոչընդոտներ միջանձնային հարաբերություններում: Առավել կարևոր է ժամանակին այն հայտնաբերելն ու կանխելը:

Ամաչկոտ երեխաների մոտ, որպես կանոն, ի հայտ է գալիս երկու ծայրահեղ բևեռների միջև պայքար՝ մի կողմից փոքրիկը ցանկանում է մոտենալ մեծահասակին և անգամ շարժում է կատարում դեպի նրա կողմ, սակայն աստիճանաբար , մոտենալուն զուգահեռ, քայլերը դանդաղում են և փոքրիկը կանգ է առնում, շրջանցում է տվյալ անձին կամ հետ է վերադառնում: Նման պահելաձևը կոչվում է ամբիվալենտ:

Անծանոթների հետ շփման ընթացքում կամ նոր իրավիճակներում հայտնվելիս՝ երեխան զգում է սուր էմոցիոնալ անհարմարություն: Նա զգում է անհարմարություն, դառնում է առավել խոցելի, առաջանում է լարվածություն, վախ և անհանգստություն:

Երեխաները վախենում են ցանկացած հասարակական ելույթներից, նրանց անգամ վախեցնում է դաստիարակի կամ ուսուցչի հարցերին պատասխանելը:

 

 

Այս առանձնահատկությունները կարելի է անզեն աչքով տեսնել, երբ հետևում ես փոքրիկին: Այն երեխաները, ում վերոնշյալի իրավիճակներն առավել բնորոշ են, համարվում են ամաչկոտ երեխաներ:

Վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ նման երեխաների մոտ առկա է մեծահասակների գնահատականի նկատմամբ զգայունություն (ինչպես սպասվող, այնպես էլ իրական): Ամաչկոտ երեխաների մոտ նկատվում է նաև  գնահատման  և ընդունված լինելու սպասում ու անհամբերություն: Հաջողությունը հանգստացնոմ է նրանց, սակայն անգամ փոքր նկատողությունը առաջացնում է գործողությունների դանդաղեցում և նոր բորբոքվածություն ու խոցելիություն: Երեխան առավել ամաչկոտ է այն իրավիճակներում, երբ սպասում է անհաջողության: Դժվարանալու դեպքում նա անվստահ նայում է մեծահասակի աչքերի մեջ՝ ամաչելով օգնություն խնդրում: Ժամանակ առ ժամանակ հաղթահարելով ներքին անհանգստությունը՝ փոքրիկը անվստահ ժպտում է և ցածրաձայն ասում՝ «չի ստացվում»: Նա միաժամանակ անվստահ է մեծահասակի գնահատականին և իր գործունեության ճշմարտացիության նկատմամբ: Ամաչկոտությունը ի հայտ է գալիս մի կողմից իր հանդեպ ուշադրություն գրավելու ցանկությամբ, մյուս կողմից հասակակիցներից ուշադրություն արժանանալու վախի զգացումով: Այդ առանձնահատկությունը ի հայտ է գալիս երեխայի  առաջին հանդիպման ժամանակ մեծահասակների հետ, ինչպես նաև համատեղ գործունեության սկզբում:

Երեխայի բոլոր այն խնդիրները, որոնք դրսևորվում են այլ մարդկանց հետ փոխհարաբերություններում, անմիջականորեն կապված են իր և դիմացի մարդկանց կողմից ընդունված լինելու հանգամանքով:

Մեծահասակների կողմից ծայրահեղությունների դրևորման սպասումը արտահայտվում է նրա կողմից ընկճվածությամբ ու խոցելիությամբ: Այն առավել ակընհայտ է քիչ ծանոթ կամ անծանոթ մարդկանց հետ շփման ժամանակ, ում հետ հարաբերությունը երեխային անծանոթ է:

Չհամարձակվելով ընդունել դիմացինի օգնությունը՝ երեխաները հաճախակի դիմում են սեփական ԵՍ-ի ուժեղացման  յուրահատուկ մեթոդի: Բերելով իրենց հետ սիրելի խաղալիքը,  նրանք ամուր գրկում են այն, երբ իրենց մոտ վախի զգացում է առաջանում: Մեծահասակի գնահատականի նատմամբ անորոշությունը գրեթե անզգայացնում է փոքրիկին, այդ իսկ պատճառով նա ամեն կերպ փորձում է խուսափել տվյալ իրավիճակից կամ շեղել զրուցակցի ուշադրությունը մեկ այլ իրավիճակի վրա:

Կարելի է ընդգծել, որ նման երեխաների մտավոր զարգացվածությունը բացարձակապես չի տարբերվում հասակակիցների ուղեղից:

Առավել հաճախ ամաչկոտ երեխաները ավելի լավ են կատարում իրենց տրված հանձնարարականները, քան իրենց ոչ ամաչկոտ հասակակիցները: Սակայն բացասական գնահատականի կամ անհաջողության դեպքում, արդյունքի հասնելու տեսանկյունից, ավելի քիչ համառ են: Նման երեխաներին բնորոշ է մեծահասակների գնահատականի նկատմամբ խորը մտավախությունը, առավել ևս եթե այն բացասաբար է անդրադառնում երեխայի գործունեության վրա:

Ոչ ամաչկոտ երեխան նման դեպքերում ձգտում է սխալներ կատարել և դրանով գրավել մեծահասակների ուշադրությունը, իսկ ամաչկոտ երեխան հայացքը կախում է, ներքուստ և արտաքուստ ընկճվում, անկարողության համար զգալով իր մեղավորությունը, իսկ օգնության դիմելու համար համարձակություն չի ունենում:

Փորձենք ընդհանրացնել:

Ամաչկոտ երեխան ձգտում է այլ մարդկանց հետ շփման, նրանց բարյացակամ է վերաբերվում միայն մի տեսանկյունից, իսկ մյուս կողմից չի համարձակվում ցուցադրել իր պահանջմունքներն ու ինքն իրեն:

Նման խախտումների հիմքում ընկած է փոքրիկի վերաբերմունքին իր սեփական անձի նկատմամբ: Երեխան ունի չափազանց լավ ինքնագանահատական ինքն իր հանդեպ և գտնում է, որ  ինքը շատ լավն է, միևնույն ժամանակ կասկածում է մյուսների, մանավանդ անծանոթ մարդկանց, դրական վերաբերմունքին:

Ամաչկոտ երեխայի անվստահությունը արգելակում է նրա նախաձեռնողականությունը, ինչը նաև թույլ չի տալիս նրան բավարարել իր պահանջմունքները ամբողջական շփման և ինքնադրսևորման միջոցով:

Նա չափազանց սուր ապրումներ է ունենում: Հարգանքն ու ընդունված լինեը հանդես են գալիս որպես առաջնային գործոններ՝  հետին պլան մղելով գործնական և ճանաչողական հետաքրքրությունները, ինչպես նաև խոչընդոտելով շփման գործընթացներին: Տանջվելով սեփական ԵՍ-ի վերաբերյալ  երեխան անընդհատ կոմպլեքսավորվում է՝ թուլ չտալով արտահայտել իր սեփական ապրումներն ու զգացումները և հաճախ նաև փայլուն կարողությունները: Սակայն, երբ երեխան մտազբաղ է և «մոռանում է ինքն իր մասին», նա դառնում է բաց և շփվող, ինչպես և իր անկաշկանդ հասակակիցները:

 

 

Վալենտինա Ահմեդզյանովա